GOŁAŃCZ - miejscowość o takiej nazwie odnotowana została pierwszy raz w 1222r. w dokumencie arcybiskupa gnieźnieńskiego Wincentego, zatwierdzającym dziesięcinę dla klasztoru cysterskiego w Łeknie. Gołańcz ponownie pojawia się z 1352r., w dokumencie w którym występuje Thomislaus de Golancz – który jest najstarszym potwierdzonym źródłowo właścicielem Gołańczy i pochodził z rodu Pałuków. W roku 1361 - Gołańcz wzmiankowana jest jeszcze jako wieś z kościołem parafialnym - wchodzącym w skład arcybiskupstwa gnieźnieńskiego.
Niestety nie udało się jednoznacznie określić kiedy Gołańcz stała się ośrodkiem miejskim.
Nie doszukano się żadnego dokumentu lokacyjnego związanego z założeniem miasta. Naukowcy uważają jednak, że do powstania naszego miasta doszło miedzy rokiem 1368 a 1399, a najbardziej prawdopodobnym jego założycielem był wspomniany przeze mnie wcześniej Tomisław, który przejął dobra gołanieckie z chwilą śmierci swego stryja, biskupa kujawskiego Macieja z Gołańczy w 1368r. (de facto inicjatora budowy gołanieckiego zamku).
Najstarszy dokument potwierdzający fakt istnienia naszego miasta pochodzi z 1399r. i wiąże się ze wzmianką o mieszczaninie Sieciesławie z Gołańczy. Z całą pewnością Gołańcz wówczas była już miastem – dlatego właśnie tę datę z tego dokumentu przyjmujemy formalnie jako początek miejskiej Gołańczy.
Powstałe w XIV wieku miasto rozwijało się podobnie jak wiele innych okolicznych miast prowincjonalnych, a jego losy łączą się ściśle z Rodem Pałuków - Gołańczewskich, którzy w XIV wieku piastowali wiele znaczących godności. Wyróżniali się oni działalnością polityczną w Wielkopolsce i brali udział w pierworzędowych wydarzeniach politycznych tamtego okresu.
To z tamtego czasu pochodzi zamek Gołańczy, o czym wspominał kronikarz Janko z Czarnkowa.
Był wówczas jednokondygnacyjnym budynkiem mieszkalnym, murowanym z cegieł na kamiennej podmurówce. Otoczony był pierwotnie fortyfikacjami drewniano – ziemnymi.
Zamek ten, w ostatniej ćwierci XV wieku rozbudowany został o kolejne kondygnacje- tym samym stając się wieżą mieszkalno – obronną, otoczoną murami obwodowymi z narożnikową basztą.
Po Pałukach miasto należało do rodów: Grudzińskich, Smoguleckich, Flemingów, Przebędowskich, Malechowskich, Mielżyńskich, Czarneckich i Hutten – Czapskich.
W XVII wieku Gołańcz należała do Smoguleckich. Przedstawiciele tego rodu byli: posłami, urzędnikami państwowymi, misjonarzami. Ufundowali otwarty w 1648r. w Gołańczy szpital dla zubożałej szlachty.
To oni władali dobrami gołanieckimi w okresie Potopu Szwedzkiego. Do historii przeszła bohaterska obrona gołanieckiego zamku w maju 1656r., kiedy to załoga zamkowa składająca się z kilku szlachciców
i kilkuset okolicznych chłopów oraz duchowieństwa - powstrzymywała znaczne siły atakujących Szwedów. Niestety, po zniszczeniu bramy zamkowej Szwedzi zdobyli zamek, obrońcy zostali wymordowani a zabudowania spalone. Tamto wydarzenie potwierdza odkrycie podczas prac archeologicznych w 2010r. mogiły bitewnej w pobliżu naszego zamku.
Po zakończeniu przez smoguleckich budowy kościoła pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, sprowadzili oni do Gołańczy w 1701r. ojców Bernardynów, którzy przebywali tutaj do 1827r.
Bernardyni mieli znaczący wpływ na rozwój naszego miasteczka, nie tylko w warstwie rozwoju duchowego mieszkańców, ale i praktycznej – rozwoju rzemiosła. W podziemiach kościoła klasztornego w 1775r. pochowana została Kunegudna Drwęska pierwsza żona Józefa Wybickiego - twórcy naszego hymnu narodowego -Mazurka Dąbrowskiego.
Gołańcz w tamtym okresie- raz zaliczana była do miast – raz do wsi. Raz była centralnym ośrodkiem dóbr gołanieckich, a raz smoguleckich. W tym miejscu należy wspomnieć, że Smogulec był miastem wcześniej niż Gołańcz, bo już w 1335r. Jest jedną z najstarszych miejscowości na Pałukach.
Zniszczenia dokonane przez Szwedów oraz późniejsze epidemie dżumy, które wybuchały na naszym terenie – zdziesiątkowały ludność Ziemi Gołanieckiej. Kolejni dziedzice Gołańczy sprowadzali osadników, również innej narodowości – głównie Niemców i Żydów. Wydawali oni dokumenty miejscowym mieszczanom potwierdzające ich stare przywileje i obowiązki.
W 1721r. Joachim Fleming wystawił przywilej dla mieszczan zachęcający do osadnictwa.
Zaś Jan Przebendowski w 1724r. - w najstarszym znanym dokumencie dotyczącym Gołańczy spisanym w języku polskim, ustalił warunki na jakich mieszczanie mieli prawo do wykonywania swego rzemiosła.
W pierwszej połowie XVIII wieku rozpoczął się intensywny rozwój miasta związany z sukiennictwem.
W 1794r. ówczesny dziedzic Gołańczy Maksymilian Mielżyński, pisarz wielki koronny – zezwolił na założenie w mieście folusza – czyli urządzenia służącego do spilśniania sukna. W tamtym czasie powstał cech szewsko – rymarski oraz kowalski. Wówczas też powstało (1777r.) w Gołańczy Kurkowe Bractwo Strzeleckie. To z tego wieku prawdopodobnie pochodzi dzisiejsze założenie urbanistyczne miasta.
W sierpniu 1773r. wbrew zapisom traktatu rozbiorowego, Gołańcz wraz z okolicą została zajęta przez wojska pruskie. Odtąd aż do 1918r. wraz z Wielkopolską nasza Gołańcz pozostawała w zaborze pruskim. Sytuacja ludności polskiej pogarszała się – zwłaszcza w latach 70 i 80 – tych XIX wieku. Polacy mieszkający w Gołańczy i na Ziemi Gołanieckiej nie zamierzali patrzeć biernie na rosnącą aktywność społeczną i gospodarczą Niemców. W okresie zaostrzającej się pruskiej polityki antypolskiej -wzrastała aktywność społeczeństwa polskiego. Powstało szereg stowarzyszeń, których działalność wykraczała poza ramy gospodarcze.
W 1873 roku zawiązano Bank Ludowy, który pomagał miejscowej ludności skutecznie przeciwstawiać się germanizacji wsi polskiej i utrzymywać swoje gospodarstwa rolne. Na początku XX wieku pod względem obrotów i wielkości sumy bilansowej wyprzedzał on wszystkie banki w powiecie,
a w 1914r. na terenie Wielkopolski wyprzedziły go jedynie banki ludowe w: Gnieźnie, Inowrocławiu, Środzie i Ostrowie Wlkp.
Kiedy starano się systematycznie germanizować ludność polską, wydzierać jej ziemię i niszczyć mowę polską – powstawały kółka rolnicze, które obok spraw gospodarczych zajmowały się sprawami oświatowymi i popularyzacją wiedzy. Pierwsze na północnych terenach Wielkopolski kółko rolnicze powstało z inicjatywy Karola Libelta w Czeszewie w 1867r.,a po śmierci Libelta z inicjatywy Ks. Ryńskiego i syna Libelta Pantaleona w 1876r. założono kółko włościańskie dla Gołańczy i okolicy.
Polscy rzemieślnicy i kupcy z Gołańczy zawiązali w 1889r. Towarzystwo Przemysłowców, którego celem było wzajemne oświecanie się i popieranie interesów rzemiosła i przemysłu polskiego.
W 1905r. powstało Katolickie Towarzystwo Robotników Polskich. W tym samym roku działało również Towarzystwo ‘Straż’ – organizacja narodowej obrony społeczeństwa polskiego.
Organizacją, która odegrała wielką rolę w krzewieniu patriotyzmu wśród młodzieży było powstałe w lipcu 1913r. Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, którego zadaniem była popularyzacja kultury fizycznej
i sprzężona z nią działalność społeczno – wychowawcza. Spadkobiercą spuścizny dawnego Sokoła jest obecnie Gołaniecki Klub Sportowy Zamek Gołańcz, który powstał na tamtych sportowych podwalinach.
Działania władz pruskich dążących do ostatecznej likwidacji nauczania języka polskiego doprowadziły do wybuchu w Wielkopolsce strajków szkolnych dzieci polskich – miały one miejsce także i w gołanieckiej szkole w 1906 i 1907r.
Mieszkańcy Gołańczy i okolicy czynnie włączali się do walki o wyzwolenie spod jarzma zaborców uczestnicząc w powstaniach narodowych.
Gołańczanie uczestniczyli w: akcjach Wiosny Ludów w 1848r., powstaniu styczniowym w 1863r.,
a szczególnie w powstaniu wielkopolskim 1918/19r. W listopadzie 1918r. powołano w Gołańczy Radę Robotniczo – Żołnierską. 29 grudnia 1918r. odbył się słynny wiec mieszkańców, na którym powołano ochotniczą kompanię powstańczą pod dowództwem ppor. Włodzimierza Kowalskiego.
Dzień później powstańcy bez wystrzału zajęli ważniejsze obiekty w mieście. Następnego dnia zajęli dworzec w Panigrodzu, a w noc sylwestrową wraz z powstańcami z Kcyni, Wągrowca i Czeszewa - zdobyli Kcynię. Nasza Kompania Gołaniecka brała udział potem w walkach pod Margoninem, Białośliwiem i Chodzieżą. Gdy przystąpiono do organizowania regularnego wojska wielkopolskiego włączono do niego oddział gołaniecki, który następnie uczestniczył w walkach na froncie wschodnim – między innymi w wojnie polsko – bolszewickiej w 1920r.
Przez wieki miasto, które doznało skutków wojen, klęsk żywiołowych i innych kataklizmów choćby kilkukrotnie epidemii dżumy – do Gołańczy napływali nowi osadnicy. Byli to w dużej mierze osadnicy narodowości niemieckiej i żydowskiej. Z biegiem czasu mieli oni duży wpływ na losy miasta. To właśnie tutaj stykały się trzy kultury i trzy religie. Mówiono po polsku, niemiecku i hebrajsku.
W Gołanczy powstała jedna z najstarszych gmin żydowskich w Wielkopolsce. W 1766r. wydano zgodę na powstanie w Gołańczy synagogi. Pod rządami pruskimi liczba ludności niemieckiej w Gołańczy systematycznie wzrastała. Według danych z 1816r. miasto liczyło 592 mieszkańców - w tym 320 Polaków, 151 Niemców i 121 Żydów. W 1871r. ludność miasta osiągnęła liczbę 1.281 osób, wśród których było 673 katolików, 385 ewangelików oraz 243 Żydów. Po ostatecznej likwidacji klasztoru Bernardynów w 1830r. decyzją władz pruskich kościół poklasztorny Najświętszej Marii Panny przekazano gminie ewangelickiej, której służył do końca drugiej wojny światowej w 1945r. Trzeba też przypomnieć, że o własność do tego kościoła prawa rościli sobie wyznawcy trzech religii i z tego powodu w mieście dochodziło do zamieszek na tle religijnym.
W końcu XIX wieku Gołańcz była małym i ubogim miasteczkiem. Od 1871r. znacznie zmniejszyła się liczba ludności, ze względu na emigrację do Ameryki. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo
i drobny handel. Pewne nadzieje na ożywienie życia gospodarczego i społecznego mieszkańców Gołańczy, wywołała decyzja budowy linii kolejowej z Wągrowca do Bydgoszczy. W 1908r. przez Gołańcz przejechał pierwszy pociąg, a w 1910r. powstała kolejna linia kolejowa - do Chodzieży. Miasto dostało impuls do rozwoju gospodarczego.
Na ówczesną gospodarkę rejonu Gołańczy rzutowało rolnictwo, w którym utrzymywała się dysproporcja między drobną własnością chłopską a ziemską.
Z końca XIX i początku XX wieku pochodzi jednolita kalenicowa zabudowa o charakterze małomiasteczkowym.
W roku 1918 rozpoczął prace miejscowy tartak. Działała mleczarnia założona przez obywateli szwajcarskich Ebnotherów i potem przez Fryderka Zieltnera. Nadal działał Bank Ludowy. Duże znaczenie w życiu miasta miało rzemiosło świadczące usługi na rzecz mieszkańców. Rozwinięte były placówki handlowe. W okresie międzywojennym funkcję burmistrza pełnił Jan Biendara i Sylwester Pijarowski. W 1926r. w Gołańczy zamieszkiwało 1.311 osób. Ważną rolę w życiu społeczno – politycznym odgrywały organizacje i stowarzyszenia, te sprzed I wojny światowej i nowopowstałe – np. Ochotnicza Straż Pożarna zawiązana w 1924r.
Dużym wysiłkiem parafian, miejscowego proboszcza ks. Edwarda Mrotka przy wsparciu hrabiego Bogdana Hutten-Czapskiego wzniesiono w latach 1931-34 murowany kościół parafialny.
Jego konsekracji dokonał w 1934r. Prymas Polski kardynał August Hlond.
Sytuacja polityczna, jaka zaistniała wiosną 1939r. w stosunkach polsko – niemieckich, zmusiła polskie władze wojskowe do podjęcia przygotowań obronnych. W rejon Wągrowiec – Gołańcz – Kcynia, gdzie nie było zlokalizowanych wojsk, skierowano ze Skierniewic 26 dywizję piechoty. Zgodnie z wytycznymi Sztabu Generalnego na planowanym odcinku osłonowym Wągrowiec – Gołańcz – Dobieszewo stacjonujące tutaj wojsko przystąpiło do robot fortyfikacyjnych. Wybudowano kilkanaście schronów, które w efekcie nie były aktywowane i nie oddały swych usług obronnych. 1 września 1939r. wojska niemieckie zaatakowały Polskę. Dotknęło to także mieszkańców Gołańczy, zaskoczona ludność polska podjęła ucieczkę. Postępujące na wschód oddziały Grenzschutzu i Wermachtu, swój szlak znaczyły zbrodniami na ludności polskiej. Zamknięto polskie szkoły i kościoły. W tutejszym kościele parafialnym urządzono magazyn, zniszczono figury kultu religijnego. Nagminne stały się wysiedlenia, aresztowania
i przymusowe wywozy do pracy. Wiele osób trafiło do obozów koncentracyjnych, gdzie traciło życie. Łącznie w czasie II wojny światowej zginęło 190 mieszkańców Gołańczy i okolic.
Mieszkańcy choć w małej skali włączyli się do ruchu oporu. Na terenie miasta działała konspiracyjna organizacja Polska Niepodległa, byli także członkowie Armii Krajowej, wśród których należy wymienić znanego dla środowiska gołanieckiego lekarza – doktora nauk medycznych Piotra Kowalika.
Po zakończeniu II wojny światowej do miasta wróciła administracja – funkcję burmistrza objął Władysław Kulczyński. Później administracją kierowali przewodniczący miejskiej rady narodowej.
W 1972 roku przeprowadzono reformę administracji stopnia podstawowego i wprowadzono urząd naczelnika miasta i gminy. Od 1990r. na czele samorządu gminnego stoi burmistrz miasta i gminy. Istniejące po II wojnie światowej rady narodowe i miejskie wraz z urzędem administracji (przewodniczącymi, naczelnikami i burmistrzami) wniosły swój wkład w dzieje i rozwój miasta.
W okresie powojennym miasto się rozwijało. W 1949r. przyłączono do Gołańczy, dotychczasowy folwark Smolary. Wkrótce na obszarze Smolar powstało osiedle domków jednorodzinnych. Największe zmiany w zakresie budownictwa mieszkalnego, zaszły w latach 70 – tych i 80 – tych XX wieku, kiedy powstało kilkanaście bloków wielorodzinnych wzniesionych przez istniejący w Gołańczy kombinat państwowych gospodarstw rolnych.
Na początku 1946r. w Gołańczy zamieszkiwało 1.362 mieszkańców – a obecnie mieszka w mieście około 3,5 tysiąca mieszkańców.
Lata 90 – te XX wieku to okres przemian gospodarczych i społecznych naszego kraju. Upadł sektor uspołeczniony, a rozwijać się zaczął sektor prywatny. Dało się to zauważyć w gospodarce Gołańczy. Powstały nowe zakłady przetwórcze związane z rolnictwem. Rozwinęła się sieć placówek usługowo -handlowych. Miasto i gmina zostały zwodociągowane. Miasto w znacznej części jest skanalizowane. Dzieci i młodzież pobierają naukę w miejscowej szkole podstawowej noszącej imię dowódcy gołanieckiego oddziału powstańczego ppłk Włodzimierza Kowalskiego oraz w zespole szkół im. Karola Libelta. Szkoły dysponują nowoczesną rozwinięta bazą dydaktyczną, posiadają sale gimnastyczne.
Miasto i gmina nawiązała partnerskie kontakty z gminami niemieckimi (Allendorf (Lumda) i Ilemanu) oraz czeską gminą Kamyk nad Wełtawą.